KIRMIZI REÇETE İLE SATILAN İLAÇLAR;Kırmızı reçete ile satılan ilaçların hepsinin bağımlılık yaptığı düşünülür. Oysa tümü bu etki veya potansiyele sahip değildir. Biz psikiyatrsitlerin reçetesine giren ve tedavilerimizde kullandığımız ilaçlar metilfenidat etken maddesini içeren ticari adları RİTALİN ve CONCERTA’dır. Her iki ilacın içerikleri aynı olmasına rağmen etki süreleri açısından farklılıkları vardır. Her biri ayrı avantajlara sahiptir.
Etki ve Yan EtkilerAslında Ritalin veya Concerta’nın etken maddeleri olan metilfenidat “uyarıcı” bir etkiye sahiptir. Bu uyarıcı özellik hiperaktif özellikler gösteren kişilerde hareketlerin yavaşlamasına, yani olması gereken düzeye indirir. Bu bazıları tarafından (ilaç karşıtı olanlar, bazı psikologlar, rehberlik uzmanları, veya çocuğun hareketli haline alışmış olanlar tarafından) donuklaşma veya uyuşma şeklinde yorumlanır. Aslında normal hali, yani kişinin rahatsızlıktan arınmış bir şeklidir bu durum. Ama bazı aileler veya örneklerdeki kişiler rahatsızlıktan kaynaklanan bu hareketliliği normal durum olarak değerlendirilir. Sonuç olarak, uyarcı etki hareketlerin normal yani olması gereken duruma gelmesine rahatsızlığın ortadan kalkmasına katkıda bulunur. Normalde olması gereken dikkat süresi her 45 dakika sonrasında 10-15 dakika teneffüsü takiben tekrar okumaya/ders çalışmaya başlanması ve toplam en az 3 ders saati kadar iyi bir çalışma elde edilmesidir. Beklenen ayrı bir dikkat özelliğimiz de dinleme (ders, konferans vb.) dikkatimizin performans dikkatimize (ders çalışma, kitap okuma, test çözme gibi okumayı gerektiren durumlar) göre çoğu zaman daha iyi olmasıdır. Yani daha iyi dinleyebiliriz ancak daha iyi okuyamayız. Bilgisayar ile ilgilenmek, oyun oynamak, televizyon seyretmek gibi performans gerektirmeyen konularda başarılı olmak, onları akılda tutmak, yoldaki tabelaları gözden kaçırmamak, birisinin söylediği bir sözü yıllar sonra bile hatırlamak, söylenen telefon numarası veya doğum günlerini unutmamak iyi bir dikkatimizin olduğu anlamına gelmeyebilir. Yani en azından biz psikiyatristlerin “Ritalin veya Concerta” kullanımına temel oluşturmaz. Uyarıcı ilaçların yaptığı etki dikkat eksikliği olanlardaki gibi dikkat çarkı yavaş, yani olması gerekenden daha yavaş çalışanlarda çarkın daha hızlı olmasını sağlar. Dolayısıyla, uyarıcı etkisi olan bu ilaçlar dikkat eksikliği olanlarda dikkatin daha iyi olmasını, dikkat süresinin daha uzun olmasını sağlar.Bazı kişilerde istediğimiz dikkat artışını elde edemediğimiz halde kişiye canlılık, çalışma isteği vermesi, içte bir coşku hissi artışı ile günlük olağan işleri (ders çalışmak veya kitap okumak dışındaki) daha istekli veya iştahlı yapmayı sağlaması bu içerikteki ilaçların gösterdiği başka bir etki olabilir. Ancak beklenen dikkat/performansta çok etkili olamayabilir. Bu şekilde etkinin görülmesi dikkatle seçilmiş kişilerde kullanımını düşündürmekle birlikte daha fazla çalışmak, daha fazla iş yapmak isteyenlerin ilaçları kötüye kullanımına yol açabilir.İlacın uyarıcı etkisi bir yan etki olarak uykuda bozulmalara (uykuya dalmada güçlük, uykuyu sürdürmede güçlük gibi) da yol açabilir. Bu nedenle de bu iki ilaç sadece gündüz verilirler. Özellikle akşam saat 20:00’den sonra verilmeleri durumunda uyku kaçabilir. Bu nedenle de akşam 20:00’den sonra verilmeleri önerilmez. Bu uykusuzluk verici yan etkisi bazı kişiler tarafından (gece kulübünde çalışanlar, gece kulüplerine sık olarak gidenler, veya sınavlar öncesinde uykusuz kalarak son günlerde daha çok ders çalışmak isteyen öğrenciler tarafından) kötüye kullanılabilir. Kötüye kullanım, bir ilacın veya bir maddenin başka bir amaçla kullanımı anlamına gelir. Biz psikiyatristlerin önerisi, bu ilacın sadece gündüz okul, dersane, etüt gibi veya evde tek başına ders çalışma saatleri sırasında kullanılmasını öneririz.Sınavlara girerken alınması önerilmez. Uyarıcı etkiye sahip olduğundan, heyecanlanma durumunda bu ilaç sınav heyecanını daha da artırarak, beklenenin aksine başarıyı düşürebilir.
Görülen başka bir durum da; İlaç beklenen dikkat artışı veya hiperaktiviteyi azaltma gibi beklenen etkilerin hiçbirini göstermeyebilir. Bu durumda kullanmanın veya etkinin ortaya çıkması için beklemenin anlamı olmaz. Bazen birkaç gün kullanımdan sonra etkinin ortaya çıkması mümkündür. Ayrıca her kullanımda tek tablet kullanımı beklenen etkiyi ortaya çıkarmayacağından değişik artışlar sağlanarak yapılan günlük kullanım dozları ilacın etkinliğini saptamak açısından denenmelidir.Uyarıcı özellik başka yan etkileri de beraberinde getirebilir. İştahsızlık böyle bir yan etkidir. Bu ilaç iştahsızlık yanında enerji tüketimini de kolaylaştırabilir, böylece var olan kiloların atılması daha da kolaylaşabilir. Bu yan etki bazı kilo vermek isteyen hastalar tarafından olumlu etki olarak kabul edilir. Bu nedenle kilo vermek için başvuran hastalarımda bu ilaçla olması gereken kiloya inenler bulunmaktadır. Ancak iştah kesici, yani kilo verdirici yan etki her hastada ortaya çıkmayabilir. Diğer istenmeyen yan etkiler; baş ağrısı ve mide bulantısıdır.Bu ilacın beklenen etkisi dikkati düzletmek, hareketliliği azaltmak olduğu halde, bu etkilerin görülmemesi de mümkündür. Bunun yanında etkiler görülmediği halde sadece yan etkilerle de karşılaşabiliriz. Uyku kaçırıcı yan etki beklendiği halde, bu ilacı aldıktan sonra uykusu gelen hastalar da yok değildir.
Beklenmeyen Etki; Bazı kişilerde dikkati artırmak veya hiperaktivite olarak kabul edilen hareketliliği azaltmak yerine tam terine hareketliliği artırabilmekte veya hırçınlık, öfke patlamaları, ağlama hissi gibi şikayetlere yol açabilir. Bu durumlarda ilaç kullanımı bırakılmalıdır.
Etki Süresi Metilfenidat ağız yoluyla alındıktan yaklaşık en fazla 5 saat sonra vücuttan tamamen atılır. Bu durum Ritalin için de ilk cümlede tariflendiği gibidir. Ancak bazı istisna hastalarda, ki önceden kimde olabileceği tespit edilemez, 1 saat kadar kısa veya 13 saat kadar da uzun olabilir. Bunlar önceden bilinemeyen etki süreleridir. Ritalin’den fayda görme oranı benim günlük pratiğiğmde yaklaşık %60-70’ dir.Concerta adlı ilaç için ise bilinen biraz daha farklıdır. Yeni bir teknoloji ile yapılan bu ilacın etkisinin yaklaşık 12-15 saat sürmesi beklenir. Yani günde 4-5 saat aralıklarla 3 defa Ritalin almaya eşdeğer bir etkiden söz edilir. Pratikte ise maalesef ki böyle olmamaktadır. Olumlu bir etki olan, ve günde tek sabah dozu ile kullanım beklenirken hiç etki görülmeyen, 2-4 saat etki görülen hastalar da olabilir. Bunun yanında etkinin önüne geçen yan etkiler de görülebilir. Bu yan etkiler ise; ilacın alınmasından sonraki 1 saat içinde çıkan çarpıntı, nefes daralması, küçük çocuklar tarafından tam olarak tariflenemeyen ağlama, çıldıracakmış gibi bir his şeklinde bir tabloyu ortaya çıkarabilir. Bu tablo panik atak hastalarının tariflediği durum ile aynıdır. Ancak çocuklar erişkinler gibi tariflenemeyeceğinden kriz, ölümcül, çıldırtıcı bir tablo olarak da nitelenebilir. Concerta’dan fayda görme oranı benim günlük pratiğimde yaklaşık %30’dur.
Günlük Kullanım DozlarıMetilfenidat günde en fazla 90mg’a kadar kullanılabilir. Daha yüksek doz önerilmez, en azından günlük 90mg’dan daha yüksek olan dozlar beklenenden daha fazla etki göstermez. Ritalin kısa etkilidir ve 3-5 saat etki süresine sahip olduğu düşünüldüğünde sabah-öğlen-akşam şeklinde günde 3 defa 1’er tablet verilebilir. Beklenen etkiden az bir etki olursa her bir yarım tablet artırılabilir. Her bir tablet 10mg olduğuna göre, günde 3 defa 2’şer tablet verilerek 60mg doza ulaşılabilir. Çok nadir durumlarda günde 9 tablete çıkılabilir. Bu dozları hiçbiri akşam 20:00’den sonra verilmemelidir. Ritalin’in piyasada 10mg’lık tableti bulunmaktadır.Concerta ise uzun etkilidir. Piyasada 18mg, 36mg ve 54mg’lık tabletleri vardır. Tabletler bölünmeden tek parça halinde kullanılmalıdır. Bölündüğü taktirde etkisi ya kaybolur ya da etki süresi 3-5 saate düşer, yani uygulanan ileri teknoloji etkisini kaybetmiş olur. Yaşa göre ve kişinin dikkat eksikliği ve hiperaktivite şiddetine göre doz düşünülerek verilir, 18mg, 36mg veya 54mg. Ancak beklendiği gibi etki etmeyen hastalarda bazen Concerta’nın alınmasıyla beraber 1 tablet Ritalin veya alındıktan 8 saat kadar sonra Ritalin ile takviye edilmesi daha iyi sonuçlar verebilir (kendi tecrübelerim). Bazen de günde 2 defa Concerta verilmesi gerekebilmektedir. Sabah 36 mg veya 54mg’lık 1 tablet ve öğlen de 18 mg’lık 1 tablet gibi verilebilir.
Kullanım SüresiDikkat eksikliği olan kişilerde yıllar boyu kullanımda bir sakıncası bulunmaz. Ancak haftada en azından 1 gün ara verilerek kullanılması önerilir. Bunun nedeni, düzenli kullanma durumunda ilacın etkisinin azalmasıdır. Bu bağımlılık olarak kabul edilmez. Çocuklarda en azından okul eğitimi sırasında yıl boyu okula giderken ve evde ders-ödev yaparken, tatillerde sadece kitap okuma saatlerinde, veya herhangi dershane, özel ders veya etütlerde alınabilir.
Diğer Kullanım Alanları Ağır depresyonlarda, özellikle uyku ve iştah artışı olan, veya aşırı yorgunluk, halsizlikle yataktan kalkamayan depresyondaki ve diğer tıbbi hastalıklara bağlı uyuşukluk halsizlik durumlarının eşlik ettiği (kanser gibi) hastalarda güvenle ve uzun süreli olarak kullanılabilir. Bu durumlarda da yine haftada belli günlerde ilaç kullanımına ara verilmelidir.Bazı depresyon hastalarında, kullanılan antidepresanın etkisini artırarak depresyonu iyileştirmede katkı sağlayabilir. Kanser hastalarında yapılan çalışmalarda canlılığı sağlamak yanında kansere bağlı gelişen ağrıyı azaltmada da etkili olabilektedir.
Bağımlılık Yapar Mı?Bu ilaçlar (Ritalin ve Concerta) bağımlılık yapmaz. Beyin hücrelerini öldürmez. Uyuşturmaz.Bağımlılık yapmaz, ancak bazı kişiler bu ilacın uykuyu kaçırıcı etkisinden faydalanabilirler. Bu ise kötüye kullanımdır. Gece kulüplerine takılan kişiler daha rahat ayakta kalabilmek için bu ilaçtan, biz psikiyatristlerin önermediği saatlerde alarak uykusuz kalabilirler. Psikiyatristler ise sadece gündüz almayı önerirler.Kırmızı reçete olmasının nedeni uykuyu bozmasından yani uykuyu kaçırarak uykuya dalmayı zorlaştırmasındandır. Metilfenidat 10mg - Kısa Etkili Ritalin18mg, 36mg ve 54mg - Uzun Etkili Concerta
Dr.Murat Eren ÖZEN
[http://www.stres112.com/content/view/2/72/]
Son düzenleme: 1 Nisan 2010